ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 6، شهریور 1401 ، شماره پی در پی 76

بررسی حرکت شعر عاشورایی قرن معاصر از مرثیه به حماسه

صفحه (1 - 22)
مسعود سعادتی ، محمدرضا روزبه (نویسنده مسئول)، صفیه مرادخانی ، علی نوری
تاریخ دریافت مقاله : تیر 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مهر 1400

چکیده

زمینه و هدف: شعر عاشورایی همواره تنومندترین شاخۀ شعر دینی در ادوار مختلف بوده است. با وجود مستعد بودن مسئلۀ عاشورا برای طرح در زمینه ها و موضوعات متنوع، غالباً در این نوع از شعر فارسی با نگاهی ماتمزده به مضامین تکراری و یکنواخت پرداخته شده، که عوامل مختلفی از جمله شرایط سیاسی و اجتماعی در آن تأثیرگذار بوده است. در قرن اخیر تحولات بسیاری در شعر فارسی رخ داده است هرچند شعر عاشورایی در دهه های ابتدایی و بویژه در دورۀ پهلوی اول با این تحولات همراه نشد، بتدریج و محتاطانه، دگرگونیهای بی سابقه ای را تجربه کرد. این پژوهش ضمن بررسی محتوا و نوع نگرش شاعران به موضوعات عاشورایی در سه دورۀ پهلوی اول، پهلوی دوم و انقلاب اسلامی، به چرایی و چگونگی این تحولات، با محوریت حرکت شعر عاشورایی از مرثیه به حماسه پرداخته است.

روش مطالعه : این پژوهش به روش تحلیل محتوا و با استفاده از شیوۀ کتابخانه ای در گردآوری اطلاعات انجام شده است.

یافته ها: بررسی و ارزیابی اشعار عاشورایی قرن معاصر نشان میدهد که شعر عاشورایی در دورۀ پهلوی اول، کاملاً با مرثیه سرایی و نگاهی سراسر ماتمزده و با موضوعات محدود و تکراری همراه بوده است. در دورۀ پهلوی دوم علاوه بر حفظ موضوعات و مضامین پیشین، در مواردی نیز تغییر پیدا کرده است، اما شعر عاشورایی انقلاب اسلامی با افقهای تازه ای روبرو شده، از تکرار گذشته فاصله گرفته و با نگاهی حماسی و معرفتگرایانه به موضوعات گستردۀ عاشورایی پرداخته است.

نتیجه گیری: نتیجۀ حاصل از این پژوهش نشان میدهد که میل به حرکت از مرثیه به حماسه در شعر عاشورایی، از دهۀ چهل و همزمان با ظهور گفتمان مقاومت و مبارزه و نیز رواج نو اندیشیهای دینی، آغاز و بعد از انقلاب اسلامی و بویژه با شروع جنگ تحمیلی به اوج خود رسیده است.

کلمات کلیدی
شعر عاشورایی , مرثیه , حماسه , شعر معاصر

• از صبا تا نیما ، آرین پور ، یحیی ، ( 1382 ) ، چاپ هشتم، تهران : زوّار .
• انار پا به ماه ، رحیمی ، مهدی ، ( 1387 ) ، تهران : تکا .
• ایستاده باید مرد ، مجاهدی ، محمد علی ، ( 1387 ) ، چاپ دوم ، قم : جلوۀ کمال .
• باغ سنگ ، موسوی گرمارودی ، سید علی ، ( 1386 ) ، تهران : تکا .
• پلک صبوری ، بابامیری ، سید محمد ، رفیعی، محمد و دیگران (1391 ) ، قم : گنج عرفان .
• ترینه ، طهماسبی ( فرید ) ، قادر ، ( 1387 ) ، تهران : تکا .
• در پیشواز صلح ، صفارزاده ، طاهره ، ( 1386 ) ، چاپ دوم ، تهران : هنر بیداری .
• دیروز میشوم که بیایی ، میرزایی ، محمد سعید ، (1387 ) ، تهران: تکا .
• دیوان ، آتش اصفهانی ، میرزا حسن ، ( 1392) ، تصحیح جواد هاشمی ، تهران : شرکت تعاونی کارآفرینان فرهنگ و هنر .
• دیوان ، امیری فیروزکوهی ، کریم ، ( 1369 ) ، چاپ دوم ، تهران : سخن .
• دیوان ، بهار ، محمد تقی ، ( 1387 ) ، تهران : آگاه .
• دیوان ( ای اشکها بریزید ) ، چایچیان ، حبیب ، ( 1348 ) ، تهران : علمیه اسلامیه .
• دیوان ، ریاضی یزدی ، محمد علی ، ( 1371 ) ، تصحیح حسین آهی ، تهران : جمهوری .
• دیوان ، ساکت اصفهانی ، محمد حسن ، ( 1369 ) ، اصفهان : صغیر .
• دیوان ، شهریار ، محمد حسین ، ( 1382 ) ، تهران : نگاه .
• دیوان ، غروی اصفهانی ، محمد حسین ، ( 1338 ) ، تهران : دارالکتب الاسلامیه .
• دیوان ، نگارنده ، عبدالعلی ، ( 1398 ) ، تصحیح و تحقیق جواد هاشمی ، مشهد : آستان قدس رضوی .
• رجعت سرخ ستاره ، معلم دامغانی ، علی ، ( 1385 ) ، چاپ دوم ، تهران : سورۀ مهر .
• سرود درد ، سبزواری ، حمید ، ( 1367 ) ، تهران : کیهان .
• سفینه های نور ، موید خراسانی ، رضا ، ( 1394 ) ، مشهد : آستان قدس رضوی .
• شرح منظومۀ ظهر عاشورا ، کافی ، غلامرضا ، ( 1386 ) ، تهران : مجتمع فرهنگی عاشورا .
• شکوه شعر عاشورا ، مجاهدی ، محمد علی ، ( 1379 ) ، قم : مرکز تحقیقات اسلامی .
• شمس الشرف ، انصاری نژاد ، محمد حسین ، ( 1399 ) ، قم : هاجر .
• فرهنگ عاشورا ، محدثی ، جواد ، ( 1387 ) ، چاپ دوازدهم ، قم : معروف .
• کاروان شعر عاشورا ، مجاهدی ، محمد علی ، ( 1386 ) ، قم : زمزم هدایت .
• گزیده ادبیات معاصر ، صفارزاده ، طاهره ، ( 1387 ) ، تهران : نیستان
• گنجشک و جبرئیل ، حسینی ، سید حسن ، (1395 ) ، چاپ دهم ، تهران : افق .
• مصیبت نامه ، صغیر اصفهانی ، محمد حسین ، ( 1390 ) ، چاپ هجدهم ، اصفهان : صغیر .
• منظومۀ عاشورا ، مجد ، امید ، ( 1399 ) ، چاپ چهارم ، تهران : امید مجد .
• من میگویم شما بگریید ، قزوه ، علیرضا (گردآورنده ) ، ( 1385 ) ، چاپ دوم ، تهران : سورۀ مهر .
• هم صدا با حلق اسماعیل ، حسینی ، حسن ، ( 1363 ) ، تهران : انتشارات حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسلامی .
• یاقوت و انارستان ، احتشامی هونه گانی ، خسرو ، ( 1389 ) ، چاپ چهارم ، تهران : تکا .